بازخوانی مسجد طراز در اندیشه های امام خمینی (ره) و امام خامنه ای (مدظله العالی)

گرچه پرداختن به تمام کارکردهای مسجد از صدر اسلام تاکنون در این نوشتار نمی گنجد؛ اما معرفی برخی از کارکردهایی که هم اینک در بسیاری از مساجد قابل اجرا است، خالی از فایده نخواهد بود.

به گزارش چشم برخوار؛ الهام طاهری[1] و احمد زارعان[2] طی مقاله ای نوشتند:

مقدمه:

در هر شهری و محله ای مساجد در زندگی مردم شهر نقش هایی رابه صورت پنهان وآشکار ایفا می کنند. این نقش ها وکارکردهای مساجد را می توان در چند محور اصلی دسته بندی کردکه عبارتند از:

الف. كاركرد عبادي مساجد:

اصليترين كاركرد مسجد، كاركرد عبادي آن است. نماز در مسجد در ساعات شرعی مشخصی به صورت جماعت خوانده می شود . تعداد دفعات اجتماع مسلمانان در جوامع شیعی سه بار در شبانه روز و در جوامع سنی پنج بار است. شیعیان نماز ظهر و عصر و نمازهای مغرب و عشا را به دنبال هم به جا می آورند ولی اهل سنت برای هر یک از آنها در نوبتی مستقل در مسجد حاضر می شود.

برای کیفیت یافتن نماز، آن را در مسجد و به جماعت برگزار کنید؛ كیفیت یافتن نماز بدین معنی است كه نماز، با حال و حضور ادا شود؛ نمازگزار به نماز با چشم «میعاد ملاقات با خدا» بنگرد و در آن، با خدای خود سخن بگوید و خود را در حضور او ببیند؛ نماز را تا می تواند در مسجد و تا می تواند به جماعت بگزارد[3]

نماز در مسجد و با جماعت مؤمنان، همگانی نشستن بر گِرد سفره ِی میهمانی خداوند است، و این خود، بارِش رحمت الهی را انبوه تر و دلنشین تر می سازد. مسجد فقط برای نماز نیست؛ در مسجد انواع عبادات از جمله تفكر وجود دارد؛ مسجد فقط برای نماز نیست؛ در مسجد انواع عبادات هست^[4]. از جملة آن عبادات، تفكر است كه «تفكر ساعة خیر من عبادة سنة» یا در بعضی از روایات است كه «من عبادة اربعین سنة»، یا سبعین سنة»_ البته فكر كردن درست_ افراد مسجد برو، این فكر را به وسیلة شنیدن سخنان عالم دین و فقیه به دست می آورند^[5]^.در مساجد، تلاوت و انس با قرآن و انس با ادعیه وارده از اهل بیت(ع) را_که گنجینة معارف اسلامى است_ را مغتنم بشمرید^[6]. نماز برترين و مهم ترين ادب و وظيفة ديني است. یکی از ارکان اساسی ادیان الهی و به ویژه اسلام، عبادت است. عبادت؛ یعنی راز و نیاز کردن با خداوند و نجوا گفتن با او. جوهر و جان این نیایش، حضور قلب و توجه به خداست[7].

گرچه مي توان آن را در هر مكاني اقامه كرد، خواندن نماز در مسجد مورد تأكيد قرار گرفته است و پاداش نماز در مسجد – از مساجد كوچك محلي تا مسجدالحرام – از دوازده برابر تا صد هزار برابر نماز در غيرمسجد شمرده شده است(العاملي(شهيد اول )، بي تا، ج 1، 213-212).

غير از نماز، آداب و آيين هاي عبادي ديگري نيز مانند برگزاري مجالس قرائت قرآن، مجالس و مراسم خواندن دعا، مراسم شب هاي قدر در ماه مبارك رمضان، مجالس عزاداري براي سالار شهيدان(در جوامع شيعي )، انجام نذورات و خيرات و مبرات در مساجد برگزار مي شود. اين نوع مراسم را نيز مي توان در زمرة كاركردهاي عبادي مساجد مورد توجه قرار داد. اهميت وجه عبادي مسجد را از منظري ديگر نيز مي توان نگريست؛ در تحليل اقدام پيامبر(ص) براي تأسيس مسجد، نخستين گام بنا نهادن جامعه اي نو، آنچه در نگاه نخست به نظر مي آيد، اين است كه پيامبر خدا(ص) با اين اقدام خود مي خواست، در اقدامي نمادين جوهرة عبودي جامعه و حكومت را در انديشة اسلامي بنماياند؛ يعني وقتي نخستين گام در مسير نهادينه سازي و آسان سازي عبادت برداشته و فضايي كالبدي براي عبادت ساخته مي شود، گويي بذري افشانده و نهالي نشانده مي شود كه گام هاي بعدي همگي بار و بر و ثمر آن بذر و نهال و برخوردار از جوهره و ويژگي هاي اصلي آن است. در چنين تصويري تمامي فعاليت هاي بعدي حضرت پيامبر (ص) در مدينه در مسير ساختن جامعة اسلامي مانند دايره هاي متحد المركز از همان جوهرة عبودي نشئت گرفته است و مسلمانان نيز با تأسي به حضرت پيامبر (ص) بايد عبوديت خدا را جوهرة جامعة اسلامي بدانند (موظف رستمی، 1381: 111).

نمودار شمارة 2-3: عبوديت، جوهرة همة فعاليت ها در يك جامعة ديني (منبع: الویری، 1386: 94).

تاریخ معبد و پرستش گاه، به اندازه عمر انسان قدمت دارد. باستان شناسان از معبدهایی خبر می دهند که از آغاز پیدایش انسان وجود داشته اند. قرآن مجید نیز نام معروف ادیان الهی را با نام پرستش گاه های آن ها همراه کرده است. پیروان ادیان گذشته وظیفه داشتند که نماز را فقط در پرستش گاه های خود به جا آورند و نمازگزاران در خارج از معبد، تنها از روی ناچاری برای آنان روا بوده است (حسینی ‌بوشهری، 1379: 22). در اسلام با آن که بر نمازگزاران در مسجد تأکید فراوان شده، ولی نماز در خارج از مسجد نیز صحیح است. این حکم الهی علاوه بر آن که کار را برای امت پیامبر آسان کرده است، نکته ای لطیف نیز در خود پنهان دارد که عالمان الهی آن را چنین بیان کرده اند: در حقیقت، با آن که همه زمین با خداوند نسبت یکسانی دارد، ولی خداوند به لطف خویش با مسجد، معامله خانه را می کند؛ یعنی آن ها را محل دیدار و مجلس انس و زیارت قرار داده است. این بدین معناست که تعیین مجلس دیدار و حضور را به اختیار ما واگذار فرموده و این از بزرگ ترین بزرگواری هاست (حجتی، 1374: 239). با آن که همه گستره خاک برای امت پیامبر همچون، مسجد است، ولی مسجد به معنای اصطلاحی آن، جایگاه و محفلی ویژه برای عبادت خالصانه به شمار می رود. از همین رو، جنبه های عبادی مسجد، از دیگر جنبه های آن برجسته تر و پر فروغ تر می نماید.

ب. كاركرد آموزشي:

آموزش های متقارن در مساجد ، قرآن ،احادیث ، احکام ، اخلاق و علوم متعلق به آنها بویژه علم کلام و فقه بوده است . به عبارت دیگر ،اغلب آموزشهای رایج در مساجد آموزشهای دینی یا آموزشهای مقدماتی برای آموزش دینی مانند زبان عربی بوده است .همچنین برخی کلاس های آموزشی علمی ،هنری ،ورزشی وپیش دبستانی نیز در مسجد برگزار می گردد.

تأسيس كتابخانه هاي بزرگ و معتبر در مساجد نيز مرتبط با نقش آموزشي مساجد و برخاسته از نيازمندي آموزش به كتاب و كتابخانه بوده است^[8]. کتابخانه مسجد اعظم قم در زمان آیت الله بروجردی از نمونه های این نوع از کتابخانه ها در دوران معاصر است.

مساجد باید مركز تربیت های صحیح اسلامی باشد؛ این مساجد باید مركز تربیت صحیح باشد، و مساجد بحمد الله اكثراً این طورى است. اشخاصى كه در مسجد مى‏روند باید تربیت بشوند به تربیت هاى اسلامى. مساجد را خالى نگذارید[9]. مسجد، مدرسه و دانشگاه است؛ مركز تفكر، تأمل و تصفیه روح است؛ مسجد، هم مدرسه است، هم دانشگاه، هم مركز تفكر و تأمل، هم مركز تصفیۀروح، هم مركز خلوص و مركز اتصال بنده به خداست^[10].

مساجد باید مدرس تفسیر و حدیث و منبر، معارف اجتماعى سیاسى و كانون موعظه و پرورش اخلاق باشد[11]. باید در ماه مبارك تربیت و تعلیم به تمام معنا در همه بعدهایش در مساجد باشد؛ در محافل دیگر باشد. مساجد را خالى نگذارید[12]. تشكیل كلاس سوادآموزی در مساجد و بدون چشمداشت، علم و سواد را به مردم یاد دادن، یك جهاد است.

برادران و خواهران نهضت سوادآموزى بدانند كه در حال جهادند. به شهرها و روستاهاى ِ دورافتاده رفتن و در خانه ها را زدن و در مساجد كلاس تشكیل دادن و بدون چشمداشت احسنت و تشكرى، علم و سواد را كه ارزنده ترین هدیه هاست به مردم دادن، یك جهاد است[13]. در مساجد و منابر، باید مردم را انذار كنیم؛ باید آگاهی بخشی به مردم داد و روح معنویت را در میان آنها بیدار کرد؛ ما در مساجد و منابر، در مجالس قرآن و در همۀاجتماعات دینی كه مردم دارند، باید مردم را انذار كنیم. بحمدالله حركت آگاهی بخشی سیاسی و اجتماعی و دید وسیع سیاسی به مردم دادن، از پیش از انقلاب شروع شد؛ امروز هم هست و ادامه دارد و ادامه خواهد داشت. در كنار این آگاهی بخشی، باید روح معنویت را در مردم بیدار كرد. برای این كار، ماه رمضان بهترین فرصت است[14].

در سخنرانی های مساجد بارها معارف نماز همچون مسائل آن بازگو شود؛ در سخنرانی های دینی در مساجد و غیره بارها و بارها معارف نماز نیز همچون مسائل آن بازگو شود. نشانه دیگر آن است كه در همه جاها و ساختمان های عمومی و دولتی، نمازخانه ای در خور دیده شود و نماز گزاردن در همه جا برای همه، كاری در دسترس به شمار آید[15].

مسجد در همان آغاز و از عصر تأسيس در عهد پيامبر(ص) داراي كاركرد آموزشي بوده است؛ پيامبر(ص) بر كُنده اي از چوب و بعدها بر فراز منبر در مسجد به بيان احكام الهي و معارف اسلامي مي پرداخت. اين كاركرد بعدها نيز ادامه يافت و آموزش را به بخشي جدايي ناپذير از كاركردهاي مسجد بدل ساخت (تویسرکانى راورى، 1390). در فضاي داخلي مسجد، محراب نماد وجه عبادي مسجد و منبر نماد وجه آموزشي آن است. به بياني ديگر، محراب به صورت نمادين تعيين كنندة جهت هدايت انسان ها به وسيلة امام به سوي خداست و متقابلاً منبر نيز به صورت نمادين انتقال آموزه هاي ديني از سوي خدا براي بشر را به وساطت امام نشان مي دهد.

نمودار شمارة 2-4. تعامل انسان و خدا، و فرد و جامعه در مقياس مسجد (منبع: نگارنده).

بين رابطة تعاملي بين انسان و خدا كه با وساطت يك پيشواي ديني صورت مي پذيرد، برخاسته از يك مبناي بسيار مهم ديني در زمينة چگونگي تعامل فرد و جامعه از يك سو، و انسان و خدا از سوي ديگر، در انديشة اسلامي است. در نگاهي تاريخي، در مساجد شاخه هاي مختلف علوم اسلامي به ويژه قرآن، احاديث، احكام، اخلاق و علوم متعلق به آنها به ويژه علم كلا م و فقه آموزش داده مي شد(شلبي، 1361: 97-96).

صفحات تمدن شكوهمند اسلامي دربردارندة نمونه هاي قابل توجهي از مساجد مهم داراي كاركرد آموزشي است كه در بسياري از آن ها همچنان آموزش رواج دارد: مسجدالحرام، مسجدالنبي، جامع بصره، جامع كوفه، جامع فسطاط(جامع عمرو بن عاص)، مسجدالاقصي، جامع دمشق، جامع زيتونه، جامع قيروان، جامع منصوري در بغداد، جامع قرطبه، جامع قرويين(فاس مراكش )، جامع ابن طولون و جامع الازهر از نمونة مساجد داراي حلقات درس بوده اند(غنيمه، 1372: 82-61). در كنار نقش ثابت آموزشي مساجد كه مسجد مانند يك نهاد آموزشي، محل تشكيل كلاس درس و بحث علمي بوده است، مساجد به صورت پراكنده و غيرثابت و غيربرنامه ريزي شده و از طريق مراجعة پراكندة مردم به امام جماعت يا مدرسان دروس ديني در مسجد نيز نقشي آموزشي ايفا كرده است.

از آغاز اسلام، مسجد به عنوان یک پایگاه آموزشی، کاربردهای گوناگونی داشته است. در سال های آغاز بعثت، با وجود جو اختناق و شرایط سختی که بر مکه حاکم بود، پیامبر(ص) در دورانی، یاران خویش را در مسجدالحرام گرد می آورد. برای آنان قرآن می خواند و واجبات و محرمات الهی را به آنان آموزش می داد. چنین جلسه هایی در مسجد، گاه به مناظره و گفت و گوهای طولانی علمی با سران قریش می انجامید(عریان، 1374: 30).

با این توضیحات، اهمیت جنبه های آموزشی مسجد معلوم می شود. پیامبر _ صلّی الله علیه و آله _ می فرمایند: هرگونه توقفی در مسجد لغو و بیهوده است، مگر برای سه دسته: کسی که پس از نماز به تلاوت قرآن می پردازد، آن که سرگرم ذکر و یاد خداست و کسی که به مباحثات علمی اشتغال داشته باشد(عاملی، 1104: 86).

مسجد، ابزارها و موقعیتی را در اختیار دارد که به کمک آن می تواند به آموزش و افزایش شناخت دینی نمازگزاران بپردازد. مسجد مکانی است که مسلمانان برای برپایی فرائض الهی و مجالس مذهبی در آن حاضر می شوند و این فرصت مناسبی است تا معارف و احکام دین نشر پیدا کند. البته نقش امام جماعت در این میان بسیار مهم است.

بدون در نظر گرفتن تاریخ بنای مسجدها، محققان و مورخان پذیرفته اند که بیش از پیدایش مدرسه، مسجد یگانه مرکز مهم آموزشی _ فرهنگی در جهان اسلام بوده است. هرچند برخی از محققان از جایگاه های آموزشی دیگری همچون مکتب های خانگی و دارالقرّا نیز یاد کرده اند (شبلی، 1363: 40)، ولی فعالیت های آموزشی در این مراکز چنان محدود بوده است که ما امروزه اطلاعات قابل توجهی درباره چگونگی آموزش در این مکان ها در اختیار نداریم. حال آن که نام مسجدهای مهم اسلامی که جایگاه فعالیت های آموزشی بوده، در تاریخ ماندگار شده است. حتی نام مدرسان این مسجدها، همراه با اطلاعات قابل توجه دیگری درباره مطالبی که در مسجد تدریس می شده، در اختیار ماست. پس از پیدایش مدرسه نیز تا سال ها، مدرسه در دامان مسجد بنا می شد. از همین رو، در بیشتر کتاب هایی که درباره مسجد به نگارش در می آمد، از مدرسه بسیار سخن گفته می شد که این به سبب ارتباط بسیار نزدیک مسجد و مدرسه است (شبلی، 1363: 89).

از این رو مسجدی که نقش مؤثر خود را در زمینه های فرهنگی _ آموزشی ایفا نکند، در حقیقت در اجرای بخش مهمی از رسالت خویش باز مانده است. بر پایه همین ارزیابی است که امیرالمؤمنین _ علیه السلام _، مسجدی را که در آن خبری از هدایت، تبلیغ و ترویج دین نباشد، مسجد خراب برشمرده است (صبحی، 1359: 540). از نگاه امیرالمؤمنین، یکی از رسالت های مهم و اساسی مسجد آن است که به معنای حقیقی کلمه، کانون هدایت مسلمانان باشد (شیخ صدوق، 1345: 237).

مساجد و آموزش

از روزهای نخست ساخت مسجد، مسئله‌ی آموزش با مسجد ارتباطی تنگاتنگ داشت؛ زیرا آموزه‌های وحیانی در مسجد آموزش داده می‌شد. حفظ و درک آیات قرآن آغاز آموزش بود و پس از آن مطالعه و یادگیری سخنان گرانبهای پیامبر (صل‌الله‌علیه‌وآله). براین ‌اساس، تبدیل مسجد به اولین مدرسه‌ی مسلمانان رویدادی اتفاقی نبود؛ بلکه پیامبر (ص) می‌خواست مسجد به مرکز مهم آموزش در جامعه‌ی اسلامی تبدیل شود. از این‌رو، ایشان فرمودند: «کسی که به منظور یاد دادن یا یادگرفتن وارد مسجد می‌شود، مانند مجاهدی است که در راه خدا نبرد می‌کند» (رضایی بیرجندی، 1376: 201).

انقلاب اسلامی ایران حرکتی اصیل و برپایه‌ی قرآن و روایات اهل‌بیت (علیهم‌السلام) بود و دین را با همه‌ی جامعیتش به صحنه آورد. به‌همین‌جهت، لازم است تدابیری اندیشیده شود تا مساجد نیز نقش خود را در ارتباط با مسئله‌ی آموزش ایفا کنند.

مسلمانان در نخستین قرن های هجری، بیش از هر چیز، به بحث و تحقیق درباره قرآن و احکام آن و احادیث و روایات و درایت آن ها و زبان و فرهنگ عربی، که ملازم قطعی و دایمی دین بود، توجه داشتند. همه این کوشش ها فقط در راه تحکیم مبانی دین و نشر و تعلیم آن انجام می گرفت. به همین دلیل، مراکز اجتماعات دینی برای مسلمانان، در حکم قدیمی ترین مراکز تعلیمی هم بوده است (حسینى، ، 1386 :8). متأسفانه مسئله آموزش در مساجد کم رنگ شده و مناسب است با برنامه ریزی و متناسب با امکانات موجود و استفاده از کارشناسان، برنامه هایی از قبیل: آموزش احکام و قرآن، مخصوصاً برای بانوان و نوجوانان و پاسخ به سؤالات و… برگزار گردد.

مساجد و آموزش غیرمستقیم قانون‌گرایی

نماز جماعت عبادتی است که افراد در آن به صورت غیرمستقیم، آموزش قانون‌گرایی را می‌بینند. متابعت از امام جماعت، مثال بسیار بارز این ادعاست. کم یا زیاد کردن یک رکن در نماز، باعث ابطال آن می‌شود. در نماز جماعت، تبعیت از امام جماعت چنان مهم است که اضافه کردن عمدی یک رکن آن را باطل نمی‌کند؛ مثلاً‌ اگر کسی به گمان اینکه امام جماعت سر از رکوع برداشته، سر از رکوع بردارد و متوجه شود که امام جماعت هنوز در حال رکوع است، باید به رکوع بازگردد.

فرد در این جا می‌فهمد که تبعیت از امام جماعت بر همه چیز اولویت دارد. این فرد در جامعه نیز می‌آموزد که قانون بر تمام مصالح فردی اولویت دارد. حس پذیرش این واقعیت در این فرد، با حضور در نماز جماعت تقویت می‌شود.

مساجد به صورت دیگری نیز می‌توانند به قانون‌گرایی و قانون‌پذیری آحاد جامعه کمک کنند و آن آموزش احکام و فقه است که شاید در ابتدا رابطة‌ بین فقه‌مدار بودن و قانون‌گرا بودن مشخص نشود.

فقه همانند قانون مجموعه‌ای از بایدها و نبایدهاست و درواقع خود، قانون است؛ منتها قانون دین. لذا کسانی که دستورهای دینی را اجرا می‌کنند و به مسجد رفت و آمد دارند، راحت‌تر تن به قانون می‌دهند. این افراد در مسجد آموزش رعایت و احترام به قانون را دیده‌اند (مغانلو، 1392 : 2).

ائمه جماعات می‌توانند با تذکر این نکته به نمازگزاران که وضعیت جامعه بی‌قانون حتی از جوامعی که یک دیکتاتور بر آنها حکومت می‌کند بدتر است، مردم را به رعایت قانون تشویق کنند. همچنین ائمه جماعات باید این نکته را گوشزد کنند که قانون در حکومت اسلامی با قانون در کشورهای دیگر تفاوت دارد. در جامعه اسلامی قانون رنگ و بوی اسلامی دارد؛ از این رو عمل به آن واجب است. ائمه جماعات که خود الگو محسوب می‌شوند با رعایت قانون تأثیر بسزایی در قانون‌پذیری افراد خواهند داشت.

کسانی که به مساجد رفت ‌وآمد دارند، به طور طبیعی از دیگران قانون‌مدارترند و برای قانون ارزش بیشتری قائل‌اند. با مراجعه به آمار جرایم در کشور و بررسی مجرمان، این نکته به خوبی مشخص می‌شود که کسانی که مرتکب جرائم می‌شوند، با مسجد بیگانه هستند. اهل مسجد حتی اگر مجازاتی هم برای قانون‌شکنان وجود نداشته باشد، به دلیل رعایت حق الناس و ترس از عذاب اخروی، قانون را زیر پا نمی‌گذارند؛ البته همیشه این‌گونه نیست، اما در بیشتر موارد اهل مسجد خود را موظف به رعایت قانون می‌دانند. حتی در پیشرفته‌ترین کشورها نیز هنگامی که ابزارهای کنترل از میان برداشته می‌شود، افراد خود را رها می‌یابند و قانون را زیر پا می‌گذارند. اما انسان‌های دیندار برای قانون ارزشی الهی قائل هستند به نحوی که هیچ‌گاه حاضر نیستند پا را از محدودة‌ آن فراتر بگذارند (مغانلو، 1392 : 4). البته با برگزاری مسابقات فرهنگی در مساجد نیز می‌توان احترام به قانون را در کودکان نهادینه کرد.

ج. كاركردهاي تربيتي :

وجه تربيتي مسجد معمولاً در پيوند با وجه آموزشي(رك. ضرابي، 1379) مورد توجه قرار گرفته و هنوز مطالعاتي مستقل و مستوفي در بارة آن صورت نگرفته است. گرچه نمي توان اين پيوند و نيز پيوند مباحث تربيتي را با وجه عبادي مسجد ناديده گرفت، ترديدي نيست كه به هر حال مقولة تربيت مقوله اي متفاوت با عبادت و آموزش است. مسجد كانوني براي رشد اخلاق فردي و اجتماعي آحاد جامعة اسلامي و آشنا شدن آن ها با فضائل و رذايل اخلاقي و راه هاي متجلي شدن به فضائل و دوري جستن از رذائل است. فرهنگ آفريني مسجد بر ديگر شئون زندگي شهري نيز اثرگذار بوده است؛ مثلاً در حيطة فعاليت هاي اقتصادي و تجاري اين نكته قابل توجه است كه غالباً در مسير و راه هاي نزديك و يا منتهي به مساجد فعاليت هاي تجاري آميخته با منكرات مانند بساط مشروب فروشي و يا فروش و تعمير آلات موسيقي داير نمي شده است(سلطانزاده، 1370: 38-37).

تربیت، در لغت به معنای رشد و پاکیزه کردن است. در اصطلاح، تربیت عبارت است از تبدیل کردن قوه ها به فعلیت و استخراج نیروها و استعدادهای درونی انسان که سبب شکوفایی و پرورده ساختن است (رشیدی پور، 1388: 9).

«هدف از تربیت دینی، ایجاد تقویت و پرورش روح تقوا و هدایت پذیری است؛ زیرا نجات، در گرو ایمان و تقوای مستمر و رسیدن به مقام رضا می باشد»(پورعلی فرد، 1383: 19).

در دنیایی که هدف و فلسفه زندگی، گم شده و پذیرش حیات پوچ و بیهوده، زمینه ساز پیآمدهای نامطلوبی است که به صورت های گوناگون در زمینه های فردی و اجتماعی بروز می کند، تنها دین و تربیت دینی است که عامل هدایت انسان در مسیر زندگی می شود.

در این میان مسجد با احیای تربیت دینی، انسان را به خویشتن باز می گرداند و با زدودن غبارهای خود فراموشی از فطرت، انسان را به سوی هویت دینی راهنمایی می کند. مسجد از راه های گوناگون بر تربیت دینی اثر می گذارد ( همان: 29).

مسجد با ایجاد آشنایی و پیوند میان مؤمن با نخبگان و صالحان جامعه، بستری مناسب برای پرورش و تربیت روحی، اجتماعی وی فراهم می کند. در مکتب تربیتی اسلام و بسیاری از مکتب های تربیتی دیگر، «انزواطلبی» و «جمع گریزی» بیماری روحی شناخته می شود، در حالی که اجتماعی بودن و جمع گرایی – در حد معقول آن – نشانه سلامت روح و روان انسان و تعادل فکری او به حساب می آید. مسجد با فراخوانی پیوسته مسلمانان به جمع، روح جمع گرایی، انعطاف و نظم پذیری را در آنان تقویت می کند. افزون بر آنچه گذشت، مسجد معمولا جایگاه طرح مشکلات و مباحث اجتماعی است و به طور طبیعی، با حضور در چنین مکانی روح تعهد و دردمندی در فرد ایجاد می شود (قائمی، 1363: 69).

اضطراب و نگرانی یکی از بزرگ ترین مشکلات زندگی انسان و آرامش یکی از گمشده های مهم بشر است که همواره در جستجوی آن بوده و هست و از آغاز زندگی برای یافتن آن تلاش کرده است.

امام صادق (ع) به مسلمانان سفارش می کنند که به هنگام رویارویی با مشکلات و اندوه های دنیوی، به نماز و مسجد پناه ببرند؛ چنانکه می فرمایند: هنگامی که اندوهی از اندوه های دنیا یکی از شما را فرا گرفت، چه می شود که وضو گرفته به مسجد داخل شود و دو رکعت، نماز بخواند و در آن دو رکعت، خدا را بخواند [و دعا کند]؛ مگر نشنیده ای که خدا می فرماید: و با صبر و نماز یاری جویید» (علامه طبرسی، 1372: 217).

برگزاری جلسه های سخنرانی دینی در مسجدها، مناسبت های گوناگون و بیان احکام، تلاش ارزشمندی در این مسیر است. در این سخنرانی ها شناخت و آگاهی دینی افراد افزایش می یابد و با تبیین جامعیت دینی و ارزش های اسلامی، یکی از مهم ترین جنبه های تربیت دینی شکل می گیرد و در نهایت، ارزش ها و آرمان های دینی تقویت می شود.

تربیت عملی

تربیت تنها به ایجاد و انتقال آگاهی ها مربوط نیست، بلکه تربیت عملی نیز بسیار مؤثر است. برگزاری نماز جماعت، جلسه های دعا و نیایش، اعتکاف و مراسم های دینی در مناسبت های مذهبی از این قبیل است (نوبهار، 1372: 10).

تربیت الگویی

تربیت الگویی، یکی ازبهترین شیوه های تربیتی است. مسجد در این مورد نیز مؤثر است. امام جماعت و افراد نمازگزار در مسجد، مسلمانان برتری هستند که بیشتر از دیگران به احکام دینی پایبندند (همان: 11). مسجد پایگاهی دینی و فرهنگی است که نمازگزاران مؤمنی در آن رفت و آمد می کنند و دوستی با این افراد، در بینش انسان مؤثر است. با ایجاد پیوند و آشنایی میان مؤمنان، نخبگان و صالحان جامعه، بستری مناسب برای پرورش و تربیت روحی انسان فراهم می آید. کسی که با خوبان ارتباط دارد، حتی اگر به آن درجه از تکامل نرسد که به سبب خداترسی، مرتکب گناه نشود، به سبب حیا و شرم از برادران دینی خود، راه انحراف را در پیش نمی گیرد.

د. كاركرد فرهنگي و ارتباطاتي :

مسجد پایگاهی دینی است که از فرهنگ دینی حمایت می کند و بر بالندگی آن می افزاید. از آغاز پیدایش مسجد، جنبه های فرهنگی آن در نظر گرفته شده بود در زمان غیبت نیز عالمان شیعی همواره مسجد را به عنوان پایگاهی فرهنگی برای گسترش معارف دینی برگزیدند. پس از نقش عبادی و آموزشی، نقش فرهنگی در بین دیگر نقش ها و کارکردهای مسجد، دارای بیش ترین اهمیت می باشد. پیامبر اسلام (ص) محیط مسجد را کاملاً فرهنگی می دانستند، تا جایی که در حضور آن حضرت و با اجازة ایشان برخی مسابقات برگزار می شد و حضرت ضمن ابراز خرسندی از این کار، با حوصله و بردباری کامل از چنین مسایلی استقبال می کردند (موظف رستمی، 1381 :28).

گرچه امروزه مراکز آموزشی و فرهنگی گسترش یافته است؛ اما نباید از این کارکرد مهم مسجد و بارور نمودن فرهنگی آن غافل شد. مارسل بوازار در کتاب[16] خود در بخش «اسلام در جهان امروز»، در این باره می نویسد: مسجد عامل نیرومندی در همبستگی و اتحاد مسلمانان جهان است و اهمیت اجتماعی و فرهنگی آن را از این بابت، نمی توان نادیده گرفت(بوازار، 1369: 101).

مسجد اصلي ترين مكان شكل دهي افكار عمومي، فرهنگسازي و اطلاع رساني در تمدن اسلامي بوده است. نداي «الصلاه جامعه» در عهد پيامبر (ص) و دوران پس از آن، يك فراخوان عمومي براي گردهم آوردن مسلمانان در مسجد و آگاهي از يك امر مهم به هنگام اقامة نماز جماعت بوده است. پس از تشريع اذان، مردم در غير اوقات نماز نيز با بانگ مؤذن به مسجد مي آمدند(ابن سعد، 1985م: 146). سوق دادن مسلمانان به سمت هنجارها و گرايش هاي مورد نظر نيز در مساجد صورت مي پذيرفته است؛ پيامبر(ص) و جانشينانش در مسجد مردم را براي حضور در جنگ و جهادها برمي انگيخته اند و خطيبان جمعه نيز، كه سخنگويان حكومت بوده، از همين طريق و در فضاي مسجد خواسته هاي حكومت را مطرح مي كرده و افكار مردم را با اين خواسته ها همسو مي ساخته اند. مساجد در فضاي كالبدي شهر بر دو دستة «مسجد جامع» و «مساجد محلي» بوده اند؛ «مساجد محلي » همان مساجد قابل دسترس ساكنان محله هاي مختلف شهر است، ولي در هر شهر، يك مسجد هم كه معمولاً از نظر مساحت بزرگ تر و از نظر موقعيت در فضاي كالبدي شهر تقريباً در نقطة مركزي قرار گرفته است، وجود دارد كه محل اجتماع عمومي مردم شهر و محل برگزاري نماز جمعه بوده است، اين مسجد را «مسجد جامع» مي خواندند. به دليل جايگاه مسجد جامع و تأثير آن در شكل دهي به افكار عمومي، امام جماعت اين گونه مساجد كه حكم امام جمعه نيز داشتند، توسط حكومت تعيين مي شده است و لذا مساجد جامع، بلندگوي رسمي حكومت به حساب مي آمده است.

در مرحله اي فراتر از مساجد جامع، پاره اي مساجد مانند مسجد كوفه، مسجدالنبي و مسجدالحرام در پهنه اي وسيع تر مورد توجه مسلمان قرار گرفته اند. اعتبار و دامنة تأثيرگذاري مساجد در جهان اسلام را مي توان در قالب نمودار زير نشان داد:

نمودار شمارة 2-5: هرم حيطة تأثيرگذاري مساجد در جهان اسلام (الویری، 1386: 99).

اگر حيطة عمل و دامنة تأثيرگذاري مسجدالحرام و مساجد نوع دوم را پهن ه جهان اسلام بدانيم، در فضاي كالبدي شهرها مساجد جامع و مساجد محلي فعال بوده اند.

فرهنگ، یکی از مهم ترین معیارهای پیشرفت و پویایی تمدن است که هنجارهای اجتماعی و نظام ارزشی جامعه بر اساس آن شکل می گیرد. امروزه تهاجم به فرهنگ، یکی از رایج ترین نوع تهاجم و راهی مطمئن و سریع برای دست یابی به اهداف استعماری است. با تغییر دادن فرهنگ مردم بر اساس اندیشه بیگانه بدون اینکه رد پایی از تمدن باقی مانده باشد و بدون لشکرکشی، کشور مهاجم به هدف خود می رسد. دشمنان انقلاب پس از پشت سر گذاشتن راه های اقتصادی، سیاسی و نظامی، راه دیگری را برای تهاجم به انقلاب در پیش گرفته اند و برآنند تا فرهنگ غنی انقلاب را به سوی ارزش نماهای غربی بکشانند. مسجدها به عنوان مهم ترین پایگاه تبلیغ و آموزش دینی، در مبارزه با این تهاجم وظیفه سنگینی بر عهده دارند (همان: 126).

مسجد با آموزش فرهنگ دینی، شناخت لازم را برای مسلمانان ایجاد می کند تا آنان قدر فرهنگشان را بدانند. این شناخت، خودباوری لازم برای دفاع از فرهنگ مهاجم را ایجاد می کند. در سایه این آموزش هاست که تعهد مسلمانان افزایش می یابد و سلاح کارگشایی به نام غیرت دینی در مبارزه با تهاجم فرهنگی ایجاد می شود (محمدی، 1391).

یکی از مهم ترین فعالیت های مسجد در جریان مبارزه با تهاجم فرهنگی، آگاه کردن مسلمانان از تهاجم فرهنگی و گونه های آن و راه های جلوگیری از آن است. مجلس ها و تشکل های مذهبی، از بهترین ابزارهای روشنگری فرهنگی هستند که به خوبی می توانند راه مبارزه را ترسیم کنند و مسجد، پایگاه مجلس های مذهبی است. رهبری مسلمانان، در دفاع از فرهنگ ملی و مذهبی به دست روحانیون است (همان).

و. كاركرد سياسي :

یکی از کارکردهای مهم مساجد در تاريخ و تمدن اسلامي، کارکرد سیاسی است که از زمان رسول خدا(ص) بر آن تأکید شده و هم اکنون نیز اهمیت آن کاملاً مشخص است؛ پيامبر(ص) پايه هاي حكومت نوپاي مدينه را در مسجد مدينه محكم كرد و بسياري از برنامه ريزي هاي سياسي خود را در مسجد انجام داد. پیامبر پیش از هجرت به مدینه، با وجود فشار حاکم در مکه با برخی از گروه ها، در مسجد الحرام گفت و گو می کرد. پس از هجرت به مدینه نیز پیامبر در مسجد، با افراد و گروه های اعزامی از قبیله ها و طایفه های گوناگون گفت و گوی سیاسی انجام می داد. در مسجد النبی مکانی به نام اسطوانه الوفود برای این گفت و گوها در نظر گرفته شده بود. هم چنین کسانی که تازه مسلمان شده بودند، در مسجد با پیامبر بیعت کردند (نوبهار، 1340: 220).

پس از رحلت پيامبر (ص) بيعت رسمي با خلفاي جانشين ايشان در مسجد صورت گرفت. در عهد خلافت ابوبكر، حضرت زهرا(س) خطبة مشهور خود عليه خليفه را در مسجد ايراد كرد. جنبش هايي مانند جنبش مختار، جنبش زيد بن علي و جنبش صاحب فخ نيز از مسجد آغاز شد. در سده هاي معاصر نقش و كاركرد سياسي مساجد در كشورهاي اسلامي كمتر شده بود، اما نشانه هايي از احياي آن ديده مي شود؛ براي نمونه، در روند پيروزي انقلاب اسلامي در ايران، مساجد بار سياسي بسيار سنگيني را بر دوش كشيدند و در حال حاضر نيز مسجدالاقصي در بيت المقدس كه پاي در بند صهيونيسم و چشم به همت مسلمانان دارد، از نقش آفريني و كاركرد سياسي چشمگيري برخوردار است (الویری، 1386: 100).

بر همین اساس، آن حضرت پس از بنیانگذاری نظام اسلامی، مسجد را که مرکزی عمومی و محل تجمع مسلمانان برای ادای فرایض دینی بود، به عنوان پایگاه حکومت و نهاد سیاسی اسلام برگزید. در دوره های بعد نیز بیشتر امور سیاسی آن روز مانند معرفی خلیفه، مراسم بیعت با وی، عزل و نصب استانداران و کارگزاران و… در مسجد صورت می گرفت.

در دوران انقلاب اسلامی ایران پس از محور اعتقادی و عبادی، پررنگ ترین، فعال ترین و بارزترین بخش کار مساجد در محور سیاست بوده است؛ چرا که مساجد در آگاهی و بیداری توده ها در دوران قبل و بعد از انقلاب نقش مؤثری داشته اند و هم اکنون نیز استعمارگران جهان از مسجد بیش از هر نهاد انقلابی می ترسند (حسینی، 1388: 154).

مسجد خانه آشنایی با دردها و مشکلات اجتماعی و چاره اندیشی برای رفع آن هاست. امام خمینی (ره) در گفتاری، این نقش مسجد را مورد تاکید قرار داده، می فرماید: «این مسجدالحرام و مساجد دیگر در زمان رسول اکرم(ص) مرکز جنگ ها و سیاست ها و مرکز امور اجتماعی و سیاسی بوده؛ این طور نبوده است در مسجد پیامبر، همان مسائل عبادی نماز و روزه باشد، مسائل سیاسی اش بیش تر بوده. اسلام می خواهد که مردم آگاهانه برای مصالح مسلمین در آن جا فعالیت کنند[17]. » (خمینی، 1370: 67).

مسجد پایگاه عمومی مسلمانان و محل حضور قشرهای گوناگون است. از این رو جایگاه مناسبی است برای تعاون اجتماعی مسلمانان و مشارکت آنان در رفع نارسایی های اجتماعی. مسجد در جایگاه اصیل خود، یک الگوی ارزش گذاری است، ارزش های فراموش شده در مسجد مطرح می شود (ضرابی، 1389: 41).

امروزه مسائل سیاسی، یکی از مهم ترین مباحث در سطح جهانی است که بر مسائل اقتصادی، فرهنگی و نظامی اثر گذاشته است. اسلام به عنوان دینی کامل که ادعای اداره زندگی بشر را دارد، به جنبه های سیاسی توجه کرده و سیاست را به میدان دین کشانده است. در این میان، باید مسجد را به عنوان یک نهاد سیاسی پویا در جامعه اسلامی به شمار آورد.

ز. كاركرد معماري و نقش آفريني در فضاي كالبدي شهري:

وجه ديگر كاركرد مسجد، توجه به فضاي كالبدي شهري و كاركرد معماري آن است. معماري مسجد يك معماري پررمز و راز و در يك نگاه كلي نماد انديشة توحيدي و واسطة عالم علوي با عالم سفلي است (EI, v6: 949)[18]. از زاويه اي ديگر اينكه پيامبر (ص) نخستين اقدام خود را براي ساختن يك جامعة جديد و الگو با فعاليتي معماري آغاز كرد، مي تواند نشان دهندة اهميت و نقش فضاهاي كالبدي شهري در يك جامعة آرماني باشد. بدين ترتيب، مسجد به عنوان نخستين فضاي كالبدي شهري در جامعة اسلامي جاي خاص خود را باز كرد. پيامبر (ص) شهر يثرب را تأسيس نكرد ولي ساختن جامعه اي نو در اين شهر را از بنا نهادن مسجد آغاز كرد. بعدها مسلمانان ساختن شهرهاي جديد مانند كوفه، بصره و قاهره را با ساختن مسجد آغاز مي كردند. در اين شهرها ابتدا مكان مسجد مشخص مي شد و سپس با محور قرار دادن آن، محله ها و خيابان ها و بازار و مانند آن شكل مي گرفت. اين اقدام نمادين جوهرة عبودي شهر و جامعه و حكومت در انديشة اسلامي را به خوبي نشان مي دهد. محوريت مسجد در معماري شهري و نيز چرخة امور شهر به مثابه يك قطب فرهنگ ساز، سهولت دسترسي مردم به مسجد و كثرت نسبي مساجد در محله ها در گذشتة تاريخي جوامع اسلامي از ديگر ابعاد جايگاه مسجد در فضاي كالبدي شهري است. تبديل به دو قطب شدن مسجد و مدرسه در ميان عناصر سا زندة شهر در گذشته تمدن اسلامي كه بار اصلي فرهنگ سازي را بر دوش داشته اند، نمادبيروني و تجسم جايگاه عبادت و علم به مثابه دو بال تعالي انسان ها در تفكر ديني است؛ يعني اگر عبادت و علم را دو عامل اصلي تعالي و سعادت انسان ها و جوامع بشري بدانيم، شهرهاي اسلامي از منظر فرهنگي بر پايه اين دو عنصر قوام داشت و اين دو قطب فرهنگي و فرهنگ ساز در يك تجربة موفق، بنياد و اساس اغلب فعاليت هاي فرهنگي شهرها با جهت گيري الهي بوده اند. معماري داخلي مسجد نيز مقوله اي مهم و قابل توجه است كه كم و بيش مورد توجه پژوهشگران بوده است(حاج سيدجوادي، 1375: 367؛ زبرشيدي، 1374، :245-209).

ح. كاركرد حقوقي، نظامي و اقتصادي :

پاره اي از كاركردهاي مسجد كه در گذشتة تاريخي رواج داشته، در حال حاضر، تقريباً از بين رفته و يا كمرنگ شده است؛ مثل 1-كاركردهاي حقوقي مانند حل دعاوي مردم(اميرالمؤمنين علي(ع) نيز در گوشه اي از مسجد كوفه به امور قضائي مي پرداخت(الولى، 1409ق، :159 – 162)، كاركرد نظامي مانند پرداختن به امور نظامي و مشورت هاي نظامي به ويژه در صدر اسلام، كاركردهاي اقتصادي حفظ و نگهداري اموال نقدي عمومي(بيت المال ) در مسجد(الولي، 1409ق: 116). البته مسائلي مانند هزينه ها و درآمدهاي يك مسجد همچنان از مسائل رايج مساجد است. اين كاركردها، به مسجد، نقشي پويا و بانشاط در محيط اجتماعي مي دهد.

2- کارکرد مبارزاتی و نظامی: مسجدها در صدر اسلام محلى بود که در آن روحیه مبارزه ایجاد می شد و ارتش براى جنگ با كفار و قلدرها راه مى‏افتاد؛ از مسجد مى‏رفتند به میدان، به میدان جنگ ها. در جمعه ها كه خطابه مى‏خواندند، یا غیر جمعه كه مى‏رفت آن سردارشان منبر و صحبت مى‏كرد، از آنجا راهشان مى‏انداخت براى اینكه بروند مبارزه كنند. و یك همچنین روحیه، كه از مسجد تحقق پیدا مى‏كند[19].

مسجدها محلى بوده است كه از همان مسجد ارتش راه مى‏افتاد براى جنگ با كفار و با قلدرها؛ از همان توى مسجد.

آنجا خطبه خوانده مى‏شد، دعوت مى‏شدند مردم به اینكه فلان مثلا آدم متعدى در فلان جا قیام كرده بر ضد مسلمین یا مال مردم را چپاول مى‏كند، قلدرى مى‏كند، انحرافات دارد، و از همان مسجد راه مى‏افتادند و مى‏رفتند طرف دشمن[20]. مسجد در صدر اسلام همیشه مركز جنبش و حركت هاى اسلامى بوده است.

مسجد در اسلام و در صدر اسلام از مسجد نهضت مى‏شد[21]. همیشه مركز جنبش و حركت هاى اسلامى بوده؛ از مسجد تبلیغات اسلامى شروع مى‏شده است و از مسجد حركت قواى اسلامى براى سركوبى كفار و وارد كردن آنها در زیر بیرق اسلام بوده است. همیشه در صدر اسلام مسجد مركز حركات و مركز جنبش ها بوده است (همان).

نمودار شماره2-1: کارکرد مهم مسجد در سال های آغازین هجرت

از آغاز پیدایش مسجد در اسلام، این مکان پایگاهی برای فعالیت عبادی _ سیاسی، اجتماعی و نظامی مسلمانان بوده است. حرکت های جهادی که پیامبر اکرم در زمان خود داشت، از جمله حرکت مسلمانان برای جنگ و مبارزه علیه دشمنان در همین مکان صورت می گرفت. طراحی بیشتر غزوه ها در مسجد صورت می گرفت و حضرت رسول اکرم _ صلّی الله علیه و آله _ با بیان شیوای خود، مسلمانان را برای جهاد با کفار بسیج می کردند. در زمان خلفای راشدین و حتی امویان هم مسجد از این نظر فعال بود (همایی، 1381: 189).

بعد از صدر اسلام مسجد، در بسیج عمومی نیروها برای شرکت در جنگ نیز نقش بسیار مؤثری دارد. از جمله می توان به فعالیت های مهم مساجد در پشتیبانی از رزمندگان در طول ۸ سال دفاع مقدس اشاره کرد.

نمودار شماره2-6 : نقش مساجد در جنگ سخت (منبع: نگارنده).

3-کارکرد اقتصادی مساجد:

الف: کاهش کنترل، کاهش هزینه

مسجد به عنوان کانونی دینی، با تقویت برتری های اخلاقی، حس خداباوری را در افراد اهل مسجد بارور می کند و به این وسیله، در همه حال خدا را بر کارها و فعالیت های خود ناظر و شاهد می دانند و بدون اینکه کسی بر آن ها نظارت کند، کار خود را به بهترین شکل انجام می دهند. کاهش گسترده نظارت و کنترل رسمی در سطح اجتماع بر ابعاد کلان اقتصادی مؤثر است و با کاهش هزینه هایی که دولت ها صرف نظارت بر نیروهای اجرایی می کنند (محمدی، 1387: 12).

ب: فقرزدایی

فقر یکی از مباحث عمده اقتصادی است که نشانه ضعف مدیریتی و اقتصادی است. مسجد از دو راه می تواند به براندازی فقر کمک کند:

1-مالیات های اسلامی

زکات و خمس، دو نوع مالیات اسلامی هستند که از اسلام برای زدودن فقر در سطح جامعه در نظر گرفته است که متأسفانه برخی از مسلمانان به دلیل دنیا دوستی، از پرداخت آن ها خودداری می کنند. مسجد با تقویت دین داری و با توجه به فضای معنوی حاکم بر آن، نمازگزاران را به شیوه اسلامی تربیت می کند و در نتیجه آنان با پرداخت خمس و زکات، به فقیران مسلمان کمک می کند.

2- انفاق

انفاق و صدقه یکی از ارزش های اسلامی است که نقطه مقابل ثروت اندوزی است. اجتماع مسلمانان در مسجد، روحیه تعاون و همکاری را افزایش می دهد و با پند و اندرز مبلغان دینی در مسجد، جریان های فقرزدایی در سطح جامعه افزایش می یابد.

در فرهنگ اسلامی، قرض دادن و برطرف کردن نیازهای مؤمنان، کار پسندیده ای به شمار می آید. از سوی دیگر، مؤسسه های مالی، هم چون صندوق قرض الحسنه، در رونق اقتصادی مؤثرند.

اهل مسجد می توانند با تشکیل صندوق قرض الحسنه، کارآیی اقتصادی نیز داشته باشند. این کار افزون بر شکوفایی مسجد، با تقویت سنت مذهبی قرض (وام)، در برطرف کردن مشکلات اقتصادی مردم نیز مؤثر است (محمدی، 1387: 13).

نقش مسجد در اقتصاد محله: نظام مدیریتی اسلام با عنوان نظام مدیریت مشارکتی ، با تاکید بر رشد و توسعه بهره وری در هر مجموعه اقتصادی – اجتماعی و با ترغیب و تشویق مردم به مشارکت در مساجد ، در شناسایی تنگناها و یافتن راههای مناسب برای غلبه بر آنها ، به سرعت اقدام نموده و توفیق می یابد . در این حالت با واگذاری امور به مساجد و فراهم امدن امکان مشارکت و حضور مردم در صحنه های گوناگون اجتماعی و سپردن فعالیتهای اجتماعی ، اقتصادی ، فرهنگی مدیریتی به مردم ، از تصدی دولت کاسته شده و مردم ، خود ، داوطلبانه به مشارکت در فعالیتهای اجتماعی ، اقتصادی ، سیاسی مشتاق و علاقه مند می گردند.مساجد می توانند به بسیج مردم جهت اقدام جمعی برای انجام لازم امور مطلوب اجتماعی کمک کنند . در این راستا ، مساجد قادرند با انگیزه دادن به مردم ، به رشد روحیه خود یاری و انجام امور داوطلبانه در سطح محله ای کمک بسزایی نمایند (شجاعی، ١٣٩٠: 200).

نقش اساسی مساجد در حوزه اقتصاد ، تاکید فراوان بر رعایت انصاف و عدالت در انجام معاملات و فعالیت های اقتصادی و برآوردن نیاز مسلمانان با هدف جلب رضایت خداوند است که چنین نقشی خود زمینه هایی جهت ایجاد رقابت سالم و تاثیر مثبت در روند معاملات و فعالیت های اقتصادی را بهمراه خواهد داشت .

با تشکیل صندوق قرض الحسنه،حفظ سپرده های مردمی و واگذاری وام بدون بهره به ساکنان شهر ما کمک اقتصادی قابل توجهی به توان اقتصادی مردم به ویژه در سطح محلات می گردد. این سنت حسنه قرون متمادی است که در میان مومنین نمازگزار مساجد انجام می شودو علاوه بر آن می توان از تشکیل فروشگاه ها و تعاونی ها و مصرف محله نام برد که توسط حیات امناد مساجد جهت رفع نیازهای ضروری خانواده های محلی آنها نقش اصلی را ایفا می کند می توان به جمع آوری پول برای اقتصادی که عمدتا مساجد در شکل گیری برای خانواده های کم در آمد،شغل یابی و فراهم ساختن فرصت های شغلی مناسب و پویا برای افراد فاقد شغل و جمع آوری کمک های مردمی برای ساخت کارگاه های تولید و مراکز کوچک اقتصادی محله ای اشاره کرد(امیری تهرانی زاده ،27:1372)

بنابراین مهم ترین کارکرد مساجد را در اقتصاد محله ای می توان به ترتیب ذیل بر شمرد :

1- شناسایی افراد مستمند و مسکین از طریق نمازگزاران محله

2- جمع آوری هدایا و کمک های اهالی مسجد برای نیازمندان محله

3- برگزاری جلسات مشاوره برای خانواده ها و امر ازدواج

4- جمع آوری خیرات و صدقات با نصب صندوق های خیریه در مساجد

5- راه اندازی صندوق های قرض الحسنه در مساجد محله

6- تشکیل فروشگاه تعاونی مصرف مسجد

7- را اندازی درمانگاه و داروخانه محله ای مستقر در مساجد

8- پذیرایی از مستمندان در مساجد محله در ایام اطعام عمومی

9- برگزاری جشن های مردمی و ازدواج با کمترین هزینه در مساجد محله (شجاعی، ١٣٩٠: 154).

ک. مسجد و تقویت نظام ارزشی

ارزش های انسانی در زندگی بشری بسیار اهمیت دارد و در روابط اجتماعی نقش محوری ایفا می کند؛ زیرا ارزش های اجتماعی از مدل های کلی رفتار، احکام جمعی و هنجارهای کرداری که عموم مردم آن را پذیرفته اند تشکیل می شود. با این وجود باید گفت چگونگی فرهنگ و هنجارهای هر جامعه به نظام ارزشی آن بستگی دارد و ارزش های فرهنگی، هسته اصلی زندگی اجتماعی را به وجود می آورند. ارزش ها بر اساس باورهای مردم و با شاخص های گوناگونی شکل می گیرند (ذوعلم، 1388: 108). در این میان، ارزش های دینی اهمیت ویژه ای دارند. پایداری و پویایی حرکت های دینی و پویایی فرهنگی دینی در سایه تقویت و گسترش نظام ارزشی امکان پذیر است که پایبندی به آن، بزرگ ترین عامل شکل گیری تشخص مذهبی است (همان:111).

مسجد به عنوان یکی از مهم ترین پایگاه های دینی، در این راستا وظیفه مهمی دارد. در طول تاریخ مبارزه های فرهنگی و سیاسی مسجد، بیدارگری ها و حرکت های اصلاحی به چشم می خورد که در تکاپوی نظام ارزشی دینی بسیار مؤثر بوده اند. جایگاه ویژه مسجد در فرهنگ دینی و امکانات بالقوه و بالفعل آن، همراه آموزش ها و مفاهیم حاشیه ای و ایجاد یک نظام ارزشی قوی و ماندگار در صحنه فرهنگ و اجتماع بسیار اثرگذار بوده است.

مسجد، در حفظ و تقویت نظام ارزشی نقش بسیار مهمی دارد و کوشش های بسیاری در این مکان صورت گرفته است که برخی از آن ها عبارتند از: بیان معیارها و شاخص های ارزش ها و آرمان های دینی، ارائه مدرک و شناخت صحیح از دین، برپایی مجلس های مذهبی هم چون سخنرانی های دینی و ویژه برنامه ها در مناسب های مذهبی، بیان ارزش ها و ضد ارزش ها، اجرای ارزش ها و اعمال دینی مانند برقراری نماز جماعت و مجلس های دعا و نیایش، مطرح کردن مسائل اعتقادی و احکام فقهی، بیان اندیشه های دینی، معرفی و تربیت الگو، پاسخ به شبهه های دینی و اعتقادی، ایجاد نظام تربیت دینی و تقویت هویت دینی (سباعي ، 1391: 102).

با بررسی عوامل رکود نظام ارزشی، بخش دیگری از نقش مسجد در سلامت نظام ارزشی جامعه مشخص می شود. دنیازدگی در قالب مال اندوزی و تجمل گرایی، گسترش فساد، بی توجهی به حقوق دیگران، مشکلات اقتصادی، عملکرد نادرست مسئولان، ضعیف شدن باورهای مذهبی، ضعیف شدن خداباوری، اصل قرار دادن رشد اقتصادی و بی اهمیتی نسبت به معنویت و کاهش آرمان ها و جلوه های دینی از عوامل سقوط نظام ارزشی هستند که با بررسی جنبه های سیاسی، اقتصادی، تربیتی و آموزشی مسجد در سطح فرد و اجتماع، نقش مؤثر آن در از بین بردن این عوامل مشخص می شود (سباعي ، 1391: 121).

ل. کارکرد ارتباطی تبلیغی

هدف از تبلیغ، رشد و افزایش معرفت دینی مردم و آشنا کردن آنان برای ادای وظایف دینی و اسلامی می باشد (هنری لطیف پور، 1379: 155). منبر نخست به عنوان وسیله ی ارتباطی میان امت و رهبرانش و سپس به دنبال جدایی فزاینده ی منبر از حکومت به صورت مستقل، اما قدرتمند و سیاسی که هیچ گاه فرصت در افتادن با قدرت های مستقر را از دست نمی داد، خدمت و عمل می کرد و رهبران و وعاظ انقلابی از منبر، همچون کانالی برای بیداری مردم و انتشار نظریات ضدنظام و مرام حکومت و برانگیختن توده های مردم سود می جستند (میزبانی و دیگران، 1383: 43). با رجوع به سیرة تبلیغی رسول خدا (ص) مشخص می شود که ایشان سه نوع مرکز تبلیغی داشته اند:

نمودار شماره 2-7: انواع مراکز تبلیغی (میزبانی و دیگران، 1383: 44)

شاید هیچ پایگاهی به اندازة «مساجد» در تبلیغ اسلامی ایفای نقش نکرده باشد؛ از زمان رسول خدا (ص) تاکنون اذان، نماز، وعظ و خطابه از مهم ترین برنامه های مساجد بوده و می باشد.

پایگاه عظیم تبلیغ مسجد را مغتنم بشمارید؛ شما این رسانه تبلیغی خودتان را مغتنم بشمارید … این منبر تبلیغ و این پایگاه عظیم تبلیغ مسجد و حسینیه و زیر خیمه امام حسین (ع) را قدر بدانید. این چیز بسیار نافذ و مؤثر و مباركی است[22]. مساجد را محلی براى تبلیغ اسلام و حركت اسلامیه قرار دهید؛ شما كه از اهالى مسجد و از علماى مساجد هستید، باید پیروى از پیغمبر اسلام و اصحاب آن سرور كنید و مساجد را براى تبلیغ اسلام و حركت اسلامیه و براى قطع ایادى شرك وكفر و تأیید مستضعفین در مقابل مستكبرین قرار بدهید[23]. تبلیغ سنتی ما كه مسجد و منبر و سخنرانی روبه روست بدیل ندارد؛ این را باید حفظ كنیم. این كه شما بنشینید با یك نفر رو به رو صحبت كنید؛ نگاه شما به او بیفتد، نگاه او به شما بیفتد و نفس گرم شما به او برسد، این چیز خیلی خوبی است؛ این را باید حفظ كنیم[24].

م. کارکردهای سیاسی اجتماعی مسجد

اینکه اهل یك بلد در مساجد مجتمع شوند و مشكلات خود را حل كنند، یك امر اجتماعى-سیاسى است. این جماعات در تمام كشورهاى مسلمین، و در هر شهر و ده و روستا، این ها یك امور اجتماعى_ سیاسى است كه اهل یك بلد در مساجد مجتمع بشوند و مشكلات خودشان را نسبت به آن بلد حل بكنند[25]. در مسجد پیغمبر، مسائل سیاسى اجتماعی بیشتر از مسائل عبادى نماز و روزه بود؛ مسجد النبی، مركز سیاست اسلامى بوده است و ثقل قدرت اسلامى[26]. مسجد الحرام و مساجد در زمان رسول اكرم مركز جنگ ها و مركز سیاست ها و مركز امور اجتماعى و سیاسى بوده. این طور نبوده است كه در مسجد پیغمبر (ص) همان مسائل عبادى نماز و روزه باشد؛ مسائل سیاسى‏اش بیشتر بوده. هر وقت مى‏خواستند به جنگ بفرستند اشخاص را و بسیج كنند مردم را براى جنگ ها، از مسجد شروع مى‏كردند این امور را^[27].

مسجد مركز تبلیغ است. در صدر اسلام از همین مسجدها جیش ها، ارتش ها، راه مى‏افتاده، مركز تبلیغ احكام سیاسى اسلام بوده مسجد. هر وقت یك گرفتارى پیدا مى‏شد صدا مى‏كردند كه «الصلاة بالجماعة»، اجتماع مى‏كردند؛ آن گرفتارى را طرح مى‏كردند، این صحبت ها را مى‏كردند. مسجد، مركز اجتماع سیاسى است[28]. مسجد در صدر اسلام مركز سیاست بود و از آنجا مسائل سیاسى طرح ریزى مى‏شد؛ مسجد مسلمین در زمان رسول خدا (ص) و در زمان خلفائی كه بودند هر جور بودند مسجد مركز سیاست اسلام بوده است[29]. چیزهایی كه مسلمین، اجتماع مسلمین بر آن احتیاج دارند، خبرى نیست. نماز جمعه ها را همان طورى كه در صدر اسلام، مساجد، محافل و نمازها جنبه سیاسى داشته است، از مسجد راه مى‏انداختند لشگر را به جنگى كه باید بكنند و به آنجایى كه باید بفرستند. از مسجد مسائل سیاسى طرح ریزى مى‏شد از مسجد- مسجد محل این بود كه مسائل سیاسى در آن طرح بشود^[30].

همان طورى كه در صدر اسلام، امام جمعه و مسجد، این دو ابزار در دست مسلمان ها بوده است و هر وقت مى‏خواستند جنگ بروند از مسجد تجهیز مى‏كردند، هر وقت مى‏خواستند یك كار مهمى بكنند در مسجد طرح مى‏كردند و اعلام مى‏كردند كه نماز جمعه است، نماز جماعت است، بیایید، براى كارى مى‏رفتند آنجا، نمازشان را هم مى‏خواندند و مسائل سیاسیشان را هم مى‏گفتند و اجرا مى‏كردند، ارتش مى‏فرستادند و همه این كارها را آنجا مى‏كردند و ما امیدواریم كه این محتوا برگردد، و این فكر ناشى از اشتباه یا خطا یا احیاناً عمد، این فكر خطا برگردد كه « آخوند را به سیاست چه! آخوند را به امور مسلمین چه »[31]

در مسجد، مردم مجتمع می شوند و همه امورى كه اسلام را به پیش مى‏برد مطرح می شود؛ سید مظلومان یك وسیله اى فراهم كرد براى ملت که بدون این كه زحمت باشد براى ملت، مردم مجتمعند. اسلام مساجد را سنگر قرار داد و وسیله شد از باب اینكه از همین مساجد، از همین جمعیت ها، از همین جمعات، از همین جمعه ها و جماعات، همه امورى كه اسلام را به پیش مى‏برد[32].

مساجد، باید مركز سیاست باشد همان طورى كه صدر اسلام مركز سیاست بوده مساجد. مساجد مثل اینها نبوده است كه فقط مركز چه باشد. خطبه نماز جمعه خطبه سیاسى بوده همیشه. مساجد مركز بسیج قشون بوده؛ مركز تبلیغات اسلام بوده است. اینها ان شاء الله تدبیر مى‏شود[33]

همین مساجد و همین روضه ها و همین روضه هاى هفتگى، همین ها توجه مردم را و همان هماهنگى را ایجاد مى‏كند. اگر دولت هاى دیگر بخواهند هماهنگى بین تمام قشرها پیدا كنند میسور نیست برایشان. با صدها میلیارد تومان هم برایشان میسور نیست[34].

مسلمین روزی چند مرتبه در مساجد اجتماع می‌کنند تا به برپایی نماز جماعت بپردازند و از احوال خود و مستضعفین مطلع شوند؛ اسلام دین سیاست است، دینى است كه در احكام او، در مواقف او، سیاست به وضوح دیده مى‏شود. در هر روز اجتماعات در تمام مساجد كشورهاى اسلامى، از شهرستان ها گرفته است تا دهات و قرا و قصبات، روزى چند مرتبه اجتماع براى جماعت، و براى اینكه مسلمین در هر بلدى، در هر قصبهاى، از احوال خودشان مطلع بشوند؛ از حال مستضعفین اطلاع پیدا بكنند[35]. این از برکات مساجد است که هرگاه حركت و بسیج سیاسی مردم مطرح مى‏شود، مساجد كانونند؛ امروز… در هنگامی كه حركت و بسیج مردم مطرح مى‏شود چه سیاسى و چه نظامى باز مساجد كانونند؛ این بركت مساجد است^[36].

امیدواریم حالا هم مساجد ما برگردد به آن وقتى كه مسجد، محل حل و عقد امور باشد، و مسجد محل نقشه هاى جنگ باشد، همه چیز باشد. و مسجدی ها باشند كه بتوانند كارها را بخوبى انجام بدهند[37].

مسجد پایگاهی برای رتق و فتق امور مسلمین است؛ مسجد… به عنوان پایگاهی برای رتق و فتق امور مسلمین… در صدر اسلام بوده است[38].

مساجد بهترین سنگرها و مناسب ترین میدان تشكل و بیان مصالح مسلمین مى‏باشند؛ مساجد بهترین سنگرها و جمعه و جماعات مناسب ترین میدان تشكل و بیان مصالح مسلمین مى‏باشند^.^[39]

اساس دین اسلام بر اجتماعی بودن قرار گرفته است تا انسان را از زندگی فردی و عزلت برهاند. به همین جهت می بینیم اسلام عزلت و تنهایی همراه با راز و نیاز اعتکاف را نیز در میان جمع، آن هم در مسجد جامع مورد سفارش قرار می دهد.

اصولاً یکی از علل تأکیدات پیامبر اسلام(ص) و ائمه معصومین(ع) بر حضور در نماز جماعت به صورت صفوف فشرده و منسجم، ایجاد روحیة تعاون در میان نمازگزاران و افزایش بُعد اجتماعی مسلمانان در کنار انجام اعمال عبادی آنان می باشد و این حضور می تواند از هرج و مرج و عنان گسیختگی که جامعه به مرورِ زمان دچار آن می شود، جلوگیری کند و تشکیل این اجتماعات در مکان مقدس مسجد، باعث می شود تا مؤمنین تحت توجه و ارشاد عالمان و مبلغان دینی قرار گیرند (موظف رستمی، 1381 :63).

از سوی دیگر، با نمایش همبستگی و پیوستگی مسلمانان در مسجد، همدلی و همراهی آنان همه روزه اعلام می گردد. همچنین مسجد عامل مهمی برای آشنایی با مؤمنین و اطلاع از حال یکدیگر و کمک در وقت نیاز و دعا در وقت گرفتاری یکدیگر می باشد. همچنین مسجد پایگاهی نیرومند در جهت انفاق و خیرات در راه خدا و برطرف کردن نیاز نیازمندان و مرکز مبارزه با ظلم حاکمان جور و انسجام نیرو و امکانات به منظور تداوم مبارزات و حفظ دستاوردها و پیروزی ها به شمار می رفته است.

امام رضا (ع) می فرماید: نماز جماعت بدان جهت مقرر شده است تا اخلاص، توحید، اسلام و پرستش خدا همگی ظاهر، آشکار و مشهود باشند؛ زیرا در آشکار کردن این امور، حجت خدای یگانه بر اهل خاور و باختر موجود می باشد. همچنین [به خاطر آن باید احکام اسلام آشکارا عملی گردد و بر انجام آن مراقبت کنند] تا منافق و سست دین نیز آنچه را [به زبان] بدان اقرار کرده است، به جای آورد و اسلام و مراقبت بر آن را اظهار کند. و برای آنکه گواهی دادن مردمان به مسلمانی یکدیگر، روا و ممکن باشد. همچنین مساعدت در نیکوکاری و تقوا و جلوگیری از بسیاری از نافرمانی های خداوند عزیز و جلیل [با حضور در نماز جماعت محقق می شود] » (عاملی، 1409: 287).

مسجد به عنوان پایگاه اجتماع مسلمانان و خواص جامعه، همچون امام جماعت، فضای مناسبی برای روشن کردن اندیشه مردم است. «شیوه عمومی پیامبر (ص) چنین بود که با دیدن مشکلات فکری و ناهنجاری های اجتماعی در مسجد حضور می یافت و با ایراد سخنرانی به روشن ساختن افکار عمومی می پرداخت. این سخنرانی ها معمولاً پس از نماز جماعت انجام می گرفت. هرگاه حادثه ای مهم رخ می داد، مردم با شنیدن ندای « الصلاه » جماعت در مسجد گرد می آمدند و پیامبر برای آنان سخن می گفت» (ابن سعد، 1374: 246).

سخنان امام سجاد _ علیه السلام _ در مسجد کوفه از این قبیل است. در تاریخ، می توان موارد زیادی دید که مسجد در روشنگری افکار عمومی سهیم بوده است (همان: 245).

1-نقش مسجد در شکل گیری نهضت های اسلامی

مسجد با ایجاد روحیه انقلابی، زمینه مساعدی برای شکل گیری نهضت های اسلامی بر قدرت های ضد دینی به وجود می آورد. در طول تاریخ انقلابی اسلامی نیز مساجد محل ارشاد و هدایت نیروهای مؤمن و متعهد، خواستگاه تظاهرات مردمی بر ضد طاغوت بود که به حاکمیت جمهوری اسلامی در ایران انجامید (تبریزی، 1373: 92).

نمودار شماره 2-8: کارکرد مسجد در تحقق انقلاب اسلامی(منبع: تبریزی: 1373)

پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مساجد با وجود همه دسیسه ها و حیله های گوناگون دشمنانِ داخل و خارج، در برقراری نظم و امنیت(از راه ایجاد کمیته ها و انتظامات محلّی و گشت شبانه) جمع آوری کمک های نقدی و جنسی مردم و ارسال آن ها به جبهه های جنگ و خانواده های مستمند، تشکیل شرکت های تعاونی، برگزاری انتخابات، تشکیل کلاس های عقیدتی و معارف اسلامی، مبارزه با دسیسه ها و سم پاشی های گروهک ها و پس مانده های رژیم پهلوی، آموزش نظامی نیروهای مردمی و غیره، در استمرار انقلاب و ارزش های اسلامی نقش بسیاری داشته است (تبریزی، 1373: 92).

نمودار شماره 2-9: نقش مسجد پس از پیروزی انقلاب (تبریزی، 1373: 95).

2-کارکرد همبستگی اجتماعی مساجد

یکی از نیازهای اساسی جامعه اسلامی، همبستگی نیروهای مسلمان بر محور دستورهای الهی است. اسلام برای رسیدن به این عنصر حیاتی، در جوهر خود همه امتیازهای موهوم را نفی کرده و کرامت و ارزش انسان را بر پایه تقوا بنا نهاده است. مسجد، از این نظر، کانونی است که همه روزه مؤمنان از گروه های گوناگون جامعه با پست ها و موقعیت های اجتماعی متفاوت، در آن حاضر می شوند. نمایش همبستگی مسلمانان در مسجد، همدلی و همراهی آنان همه روزه اعلام می گردد. حضوری این چنین، از یک سو، دل های مسلمانان سست ایمان را نیرو می بخشد و از سوی دیگر سبب می شود تا دشمنان دین، یعنی آنان که به انتظار تفرقه و پراکندگی مسلمانان نشسته اند، ناامید شوند (جوان‌ آراسته، 1386: 33).

3-کارکردکنترل اجتماعی مساجد

امروز یکی از کارکردهای حساس مسجد که لازم است در حفظ و پایداری هرچه بیشتر آن کوشید، کارکرد کنترل اجتماعی است. کنترل اجتماعی شامل فرایندی است که جریان تأثیرگذاری بر رفتار جامعه را بر عهده دارد تا هم نوایی با هنجارهای گروه صورت گیرد. کنترل اجتماعی به دو صورت رسمی و غیر رسمی انجام پذیر است. کنترل رسمی وقتی صورت می گیرد که جریان هم نوایی با هنجارهای اجتماعی بر اساس قوانین و مقررات، آیین نامه ها و نظایر آن به وسیله دولت یا نیروهای اجرایی انجام گیرد (فاضلی، 1387: 66).

نیروهای انتظامی و امنیتی نمونه بارزی از کنترل اجتماعی رسمی است .کنترل اجتماعی غیر رسمی عبارت ا ست از کلیه امر و نهی هایی که به فرد می شود ،تا بتواند مطابق با هنجارهای اجتماعی و گروهی باشد ، گروه هایی همچون خانواده ،مسجد و غیره می توانند با ابزارهایی مثل ستایش ، نکوهش ، خشم اخلاقی بر رفتار فرد تاثیر بگذارند (شجاعی، ١٣٩٠: 58).

از طرف دیگر کنترل اجتماعی را به دو دسته کنترل بیرونی و کنترل درونی تقسیم کرده اند . از آنجا که کنترل رسمی می باشد ممکن است در دراز مدت تاثیر خود را از دست بدهد ، بنابراین همراه با کنترل بیرونی ، کنترل درونی که همان ایجاد انگیزه های درونی است توصیه شده است . کنترل عبارت است از کنترلی که در آن خود فرد ، شخصا مایل است با هنجارهای اجتماعی هم نوایی پیدا کند و اگر کسی او را کنترل نکند ، خود را همنوا می کند ، قسم دوم کنترل را که درونی است مسجد به بهترین نحو می تواند در فرد ایجاد کند . از این رو لازم است مسجد به تقویت اوامری که ملامت کننده انسان در هنگام سرپیچی از قوانین و مقررات و دستورهای اسلامی است بپردازد و زمینه کنترل اجتماعی و مبارزه با انحرافات اجتماعی را فراهم سازد . (نوری،460:1384)

ن. کارکرد جهادی

بررسی کتب تاریخی به خوبی روشنگر آن است که از ابتدای اسلام تمامی فعالیت ها از جمله: گردآوری، تجهیز، سامان دهی و تجمع نیرو به هنگام احساس خطر و بیم از تعرض دشمن، در مسجد صورت می پذیرفته است.

آنچه در طول مبارزات و فعالیت های انقلابی در عصر حاضر و در دوران قبل، حین و بعد از انقلاب اسلامی ایران روشن گشت، آن است که مساجد تنها جایگاهی هستند که در جوّی آکنده از وحدت، اخوّت و معنویت، نیروهای مبارز، مؤمن و شجاع را در خود جای داده و از این طریق، در جهت بیداری و آگاهی بخشی به گروه های مختلف مردمی، رسالت خویش را عینیت بخشیده است. به همین دلیل است که دشمنان از مساجد به عنوان مراکز نیرومند پشتیبانی انقلاب و ستاد عملیاتی رهبر انقلاب اسلامی، در هراس و وحشت بوده و بارها مساجد را آماج حملات خود قرار داده اند و هم اینک نیز دشمنان داخلی و خارجی در صدد دور کردن مردم به خصوص جوانان از مساجد می باشند (موظف رستمی، 1381 :68).

بت شکن زمان، امام خمینی با درک این حساسیت دشمنان، بارها خطر جدایی انقلاب از مساجد را مورد تأکید قرار داده و فرموده اند: «اگر این مسجد و مرکز ستاد اسلام قوی باشد، ترس از فانتوم ها نداشته باشید! ترس از آمریکا و شوروی و این ها نداشته باشید! آن روز باید ترس داشته باشید که شما پشت کنید به اسلام، پشت کنید به مسجد. » (صحیفه نور، ج12: 234).

دین مبین اسلام از 1400 سال پیش مکانی به نام «مسجد» را به عنوان پایگاه ارتباطی بسیار مهم در افزایش پیوندهای انسانی و توسعة فرهنگی اسلام معرفی کرده است. به همین دلیل کارکرد رسانة ارتباط جمعی با همة تحولات تکنیکی، زمانی قرین توفیق قلمداد می شود که بتواند عمیق ترین ارتباط و پیوند را با مخاطب برقرار سازد که این ویژگی فقط در مسجد یافت می شود (حمدی، 1388: 68).

س. کارکرد امنیت فردی و اجتماعی مساجد

در حقیقت ستاد حفاظت اجتماعی، عهده دار نقش کشف و پیش گیری از وقوع جرم و در نهایت حفاظت از امنیت و نیازهای اجتماعی شهروندان است. به عبارت دیگر مساجد به عنوان سیستم دفاعی هر محله در برابر بزهکاران و مجرمین فعالیت می کند . با راه اندازی چنین هسته های اجتماعی در محلات و اماکن عمومی آسیب های اجتماعی در محله شناسایی و تحرکات مجرمان و بزهکاران اجتماعی محلات زیر ذره بین اعضای مردمی ستاد قرار می گیرد(ضرابی ،11:1363)

با نگاهی هر چند گذرا به زندگی بزهکاران اجتماعی و آنان که «امنیت اجتماعی» جامعه را به نحوی از انحاء مختل نموده اند، به خوبی این نکته را ثابت می کند که اکثر قریب به اتفاق آنان، کسانی بوده اند که با مسجد و محراب و نماز ارتباطی نداشته و با این مکان مقدس و نماز، انسی نداشته اند و بدین ترتیب خود را در عرصه حیات، آزاد شمرده و دست به گناهان عظیمی همچون قتل، تجاوز به عنف، سرقت و… آلوده اند و علاوه بر زندگی خود، زندگی دیگران را هم با «ناامنی» مواجه نموده اند (اخوان کاظمی، 1386: 190).

به هر حال، تکیه بر قوة‌ قهریه و تأسیس حکومت پلیسی و نظامی، روشی است که سال‌ها کارآیی خود را از دست داده است و اکنون شعار «پیشگیری بهتر از درمان است»، در این زمینه کارآیی قابل توجّهی دارد. بدین معنا که با افزایش آگاهی های عمومی، می توان جلوی بروز بسیاری از ناهنجاری هاى اجتماعى گرفت.

از آنجایی که دین اسلام برای تمام شئون زندگی بشر برنامه و هدف دارد، مساجد نیز به عنوان سامان دهندگان رفتار دینی مردم در قالب نظم رفتاری در حیات اجتماعی مطرح می گردند.

مساجد، پایگاه تبلیغ احکام دین اسلام بوده و بسیاری از ارزش‌های اجتماعی نظیر اخلاص و درستکاری، ساماندهی زندگی و نظم و تقوا در آن مشهود است. اغلب افرادی که بیشتر به مسجد رفت و آمد دارند، کمتر حقوق دیگران را ضایع می‌کنند و زندگی خود را با نظم بیشتری همراه می‌سازند و در زندگی اجتماعی آنان آثار و رفتار دینی نیز به چشم می‌خورد. از سوی دیگر، نقصان ارزش‌های دینی سبب بروز بی‌نظمی‌ها و آشوب‌های اجتماعی و نهایت عدم برخورداری شهروندان از امنیت اجتماعی می گردد.

مساجد با تقویت روحیه دینداری افراد مسجدی، تأثیر به سزایی بر دیگر افراد، و به تبع آن در سطح گسترده اجتماع دارند (همان:196). مسجد، محل اجتماع و رفت و آمد انسان های برگزیدهالح و تقواپیشه است. این مطلب در روایات متعددی به صراحت بیان شده است. در حدیثی از رسول اکرم (ص) آمده است: «إِذَا رَأَیْتُمُ الرَّجُلَ یَعْتَادُ الْمَسَاجِدَ فَاشْهَدُوا لَهُ بِالْإِیمَانِ لِأَنَّ اللَّهَ یَقُولُ إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّه؛ هنگامی که دیدید مردی بر رفت و آمد به مسجد مداومت می کند، وی را مؤمن بدانید.

خداوند متعال می فرماید: تنها آنان که ایمان به خداوند دارند مساجد خدا را آباد می کنند. »[40]

این حدیث شریف به خوبی گویای آن است که انسان های مسجدی مؤمن به خداوند متعال می باشند. پیامبر (ص) در حدیثی دیگر از مسجد به عنوان خانه انسان های متقی یاد کرده است و فرموده اند: «الْمَسَاجِدُ بُیُوتُ الْمُتَّقِینَ وَ مَنْ کَانَتِ الْمَسَاجِدُ بَیْتَهُ ضَمِنَ اللَّهُ لَهُ بِالرَّوْحِ وَ الرَّاحَةِ وَ الْجَوَازِ عَلَى الصِّرَاط إلی الجنة؛ مساجد، خانه پارسایان است و هرکس مسجد خانه اش باشد(اوقات خود را در آن و به عبادت بگذارند) خداوند انجام کار او را رحمت و شادى قرار داده واجازه عبور از صراط به سوى بهشت را به او خواهد داد. »[41] امام صادق (ع) نیز انسان های مسجدی را الگوها و نمونه های جامعه معرفی نموده است. انسان مسجدی اهل بهشت است: پیامبر (ص) در حدیثی، آنان را که به ندای مؤذنین پاسخ گویند و به سوی مسجد می شتابند از اهل بهشت معرفی کرده اند. [42]

بنابراین، افرادی که پیوسته به مساجد آمد و شد دارند، با اهل ایمان و نمازگزاران و افراد منظم و متعبّد و مؤمن در معاشرت و رفت و آمد هستند. ایمان و تعهد عملی آنان در معرض دید همگان قرار گرفته، به یک معیار شخصیتی و اعتبار اجتماعی دست یافته و قهراً رفتار و کردار این جمعیت در روند اخلاقی، خانوادگی و روابط اجتماعی رفتاری آنان ملاک اعتبار و اطمینان قرار می گیرد.

امام‌جماعت نیز به عنوان مهم ترین عضو مدیریت فرهنگی مسجد، می‌تواند با برنامه‌‌ریزی و عملکرد درست، زمینه مناسبی را برای پیش برد عوامل حضور مردم در مسجد و تأمین امنیت اجتماعی، فراهم کند. عاملی که جذابیت ویژه به مساجد می بخشد، در حقیقت وی یکی از عوامل توسعه وگسترش امنیت به حساب می آید. امام جماعت باید خود را وقف مسجد کند تا بتواند تحول‌آفرین باشد. چنان که در سیره عملی پیامبر (ص) آمده است: آن حضرت پس از نماز صبح تا طلوع آفتاب در مسجد می نشست و بخشی از این وقت را صرف پاسخ گویی به پرسش های مسلمانان می نمود (سمهودی، ۱۴۰۴: 445).

شخصیت و عملکرد وچگونگی برخورد امام جماعت با جوانان، به عنوان مهم‌ترین عضو مدیریتی مسجد، در ایجاد و کیفیت نگرش جوانان نسبت به دین و مسجد بسیار مؤثر است. روابط و احترام میان امام جماعت و جوانان، نباید در چارچوبی رسمی باقی بماند، بلکه این روابط باید به‌گونه‌ای باشد که امام جماعت یکی از دوستان جوانان به شمار ‌رود. او باید در مشکلات یار جوانان باشد، غمخوارشان باشد (همان). جوانان از این که امام جماعت به آنان احترام می‌گذارد، احساس شخصیت می‌کنند. البته امام جماعت پیش از برقراری رابطه، باید کاملاً از نیازها، روحیات، ارزش‌ها، خواسته‌ها، سلایق، توانمندی‌ها، آسیب‌ها و راه‌های رویارویی با آن آگاه باشد. در این صورت می‌تواند برخوردهای خود را با جوانان به شکلی تنظیم کند که علاوه بر رفع نیازهایشان، آنان را به مسجد و محراب سوق دهد. امام جماعت باید در علم و پرهیزگاری سرآمد افراد مسجد باشد تا بتواند هم مرجع سؤالات باشد و هم الگوی رشد معنوی(اخوان کاظمی، 1377: 194).

امام جماعت مسجد با آموزش وآگاه سازی می تواند آسیب های اجتماعی را به مردم گوشزد کرده و مانع انحرافات جامعه گردد. روحانی مسجد با ترویج فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر می تواند در گسترش امنیت فردی و اجتماعی مردم نقش بسزایی داشته باشد.

ع. ارائة الگو و نمونه اي كوچك از جامعة مطلوب ديني:

پيامبر(ص) راهي سخت و دشوار براي ساختن جامعه اي الگو و اسوه و امتي وسط پيش روي داشت و شايد يكي از مهمترين و شايد مهمترين دشواري پيامبر (ص) در اين مسير، همساز كردن ساكنان نواحي مركزي شبه جزيرة عربستان با جامعة مطلوب بود و يكي از سودمندترين و اثربخش ترين اقداماتي كه مي توانست به اين هدف كمك كند، ارائة يك الگو و نمونه در مقياس كوچكتر از جامعة مطلوب بود. اين عمل پيامبر (ص) ضمن بالا بردن سطح بينش و افق ديد مسلمانان، آنان را با كلان نگري و آينده نگري و برخورداري از نگاهي راهبردي مأنوس مي ساخت. مسجد همچنان اين نقش را بر عهده دارد و آن را واننهاده است. امروزه نيز يكي از مهم ترين مباحث و چالش هاي برنامه ريزي و مديريت خط مشي چگونگي همسو ساختن اعضاي يك سازمان يا گروه اجتماعي يا تودة مردم با اهداف كلان برنامه ريزان و مديران است و از جمله راه حل ها، ارائة نمونه اي از وضعيت مطلوب و فراهم آوردن زمينة رسيدن به دركي كلي از آينده در مقياسي كوچك است (الویری، 1386: 105).

بررسي مقايسه اي گزيده اي از مهمترين آداب مسجد با ويژگي ها ي جامعة اسلامي مي تواند ما را براي رسيدن به چنين دركي از كاركردهاي مسجد مدد رساند. اين موارد و موارد مشابه آن- در كنار حفظ جوهرة عبادي خود- ميتواند ترجمان و بازگوكنندة معيارها و ويژگي هاي يك جامعة ديني هم باشد(همان).

آداب و آيين مسجد	ويژگي جامعة ديني
عدم امكان ملكيت مسجد و حرمت فروش زمين و اموال مسجد	سهم يكسان آحاد جامعة اسلامي از مواهب طبيعي و عدم مالكيت حاكمان جامعه بر امكانات عمومي
ورود با طهارت به مسجد	اكي دروني؛ شرط نخست شهروندي جامعة ديني
وجوب همواره پاك نگاه داشتن مسجد از آلودگي ها(نجاسات) و در صورت آلوده شدن مسجد، تلاش بيدرنگ براي پاك كردن آن	تلاش براي پاكي فضاي مادي و معنوي جامعة اسلامي
بيهوده سخن نگفتن در مسجد، انجام ندادن عملي بيهوده در مسجد	ضرورت استفادة بهينه از فرصتها در مسير خداجويي در جامعة ديني
مجاز نبودن ورود غيرمسلمان به درون مسجد	ضرورت حفظ حريم و حرمت جامعة اسلامي
استحباب خارج نشدن از مسجد بعد از شنيدن اذان	ضرورت حساس بودن نسبت به شعائر عمومي و فراخوانهاي جامعة اسلامي
پيشى گرفتن بر ديگران در رفتن به مسجد و تأخير در خروج از آن	ضرورت تسريع در پيوستن به جامعة اسلامي و دور نشدن از آن
جلوتر و پايينتر ايستادن امام نسبت به مأمومان	پيشتازي و در عين حال افتادگي و فروتني پيشواي يك جامعة ديني
برخورداري امام از ويژگيهاي تعيينشده از سوي شرع مقدس و در عين حال مقبوليت مردمي	مشروعيت الهي و مقبوليت مردمي نظام مديريت و رهبري در جامعة ديني
در نظر گرفته شدن ضعيفترين نمازگزاران توسط امام جماعت	ضرورت رعايت حال پايينترين اقشار جامعه در تدبيرها و برنامهريزيهاي اجتماعي
ضرورت تفقد نمازگزاران از يكديگر	خيرخواهي و مواسات اجتماعي

جدول2-1: مقايسه آداب مسجد با ويژگي ها ي جامعة اسلامي (الویری، 1386).

آنچه در اين جدول مورد اشاره قرار گرفت، تنها براي ارائة ديدگاهي در بارة نقش اجتماعي مسجد است و مي توان با تأمل و بررسي بيشتر به آن غنا بخشيد.

ف. تمرين شهروندي جامعة اسلامي:

حضور مستمر مسلمانان در مسجد با چنين آداب و احكامي، در درجة نخست به آنها نگاهي كلان نسبت به افق آينده مي داد، ولي در عين حال، آنها را براي مشاركت در ساختن چنين جامعه اي آماده مي ساخت و آنها را به تدريج و به گونه اي متناسب با جامعة آرماني و مطلوب تربيت مي كرد. چه مسجديان آداب شهروندي در يك جامعة ديني را در مقياسي كوچكتر تمرين مي كنند تا آمادة حضور در جامعة بزرگ اسلامي شوند. اين كاركرد مسجد مي تواند نقش مهمي در تحقق آرمان هاي كلان ديني براي تحقق جامعة اسلامي داشته باشد.

مسلمانان در فضاي مسجد، زندگي در يك جامعة اسلامي آكنده از خدامحوريميميت، مواسات و خيرخواهي و معنويت را در محدودهاي كوچك تجربه مي كنند و با توجه به حضور مستمر در مسجد عملاً با فرهنگ زندگي در يك جامعة ديني انس مي گيرند. بر اين اساس فرهنگ سازي در محدودة كوچك مسجد زمينه ساز تحقق جامعة آرماني و توسعه يافتة اسلامي است (الویری، 1386: 107).

جمع بندی و نتیجه گیری:

با بررسی و مشاهده چندین مسجد و همچنین با مطالعات انجام شده در این زمینه ،می توان نتیجه گرفت گرچه مسجد درطول تاریخ اسلام چه از نظر شکل وظاهر وچه از نظرکارکردی دستخوش تحولاتی شده است ،اما هنوز هم کارکردهای اصلی خودکه همان کارکردهای عبادی وآموزشی و فرهنگی می باشد راحفظ نموده است و اگرچه نقش مسجد در زندگی مردم شهر کم رنگ تر از گذشته شده ،اما کماکان تاثیراتی را بر زندگی مردم شهر به خصوص در سطح محله ای ایفا می کند.

به طور کلی آشنایی با کارکردهای مسجد به ما کمک می کند تا با بهره گیری از کم ترین امکانات در جهت جذب مؤمنین، مخصوصاً جوانان استفاده نمود. ذکر این نکته ضروری است که تأثیر فعالیت های فرهنگی دینی معمولاً دراز مدت است و نباید انتظار داشت آثار یک برنامه در مدتی کوتاه ظاهر گردد.

ضرورت دارد تا با نگاهی نو و متناسب با عصر و دهه پیشرفت و عدالت خواهی جهانی، به بازتعریف نهاد مساجد پرداخته و کارکردهای نومتناسب با مقتضیات زمان را مطرح کرد. بدین منظور چند مورد به عنوان نمونه پیشنهاد می گردد:

1- با همفکری اندیشمندان مسلمان، جامعه شناسان، روان شناسان و متخصصین امور تربیتی ابعاد کارکرده های ناشناخته مسجد بررسی گردد و تأثیرگذاری مساجد را در سلامت روانی فرد و جامعه افزایش دهیم.

2-نظریه «مسجد معجزه دوم پیامبر اکرم ص» مورد کنکاش و و پژوهش عمیق و گسترده قرار گیرد تا بتوان تحولات اساسی را در جامعه و عصر دهکده جهانی پایه ریزی نمود.

9- منابع:

قرآن کریم.
ابن سعد، محمد(1985م). طبقات الکبری. جلد 1. بیروت: دار بیروت.
اﻟﻮﻳﺮي، ﻣﺤﺴﻦ(1386). مسجد : ارتباطات و توسعه پایدار. دوفصلنامه علمی-تخصصی نامه صادق، شماره 31
امام خمینی (رحمه‌الله‌علیه)، روح‌الله، تحریرالوسیله. چاپ دوم، بی‌تا. مؤسسه‌ی مطبوعات دارالعلم.
امیری تهرانی زاده، سید محمد رضا (1372). پیش درآمدی بر مفهوم اقتصاد اسلامی.مجله کیهان فرهنگی. خرداد – شماره 98(صفحات 16 تا 17).
جعفرزاده، محمد حسن(1393) مسجد طراز اسلامی از منظر امام خمینیرحمة الله علیه و مقام معظم رهبری،قم: دفتر مطالعات و پژوهش‌های مرکز رسیدگی به امور مساجد.
جوان‌ آراسته، حسین(1386). کارکرد مسجد در حکومت نبوی، حکومت اسلامی. سال دوازدهم، شماره‌ی اول، حکومت اسلامی: شماره 43.
حجتی، محمدباقر(1374). «مسجد، مکانی به قدمت تاریخ انسان»، نشریۀ مسجد، شمارۀ 21.
حسینى، سید حمید،(1386). آثار، برکات و کارکردهاى فردى و اجتماعى مسجد: مجموعه مقالات پنجمین کنگرۀ بین‌المللی مساجد،(فروغ مسجد5) قم: نشر ثقلین.
حسینی ‌بوشهری، سیدهاشم(1379). کارکردهای مساجد در گذشته و حال، نشریۀ مبلغان، شمارۀ 12.
حسینی، سید رضا (1387). بسیج و سرمایه اجتماعی، همایش بسیج و قدرت نرم
حمدی، احسان (1388). آشنایی با کارکردهای مسجد. مجله مبلغان – شهریور و مهر- شماره 120
خمینی، روح الله (1378). صحیفه نور، رهبر انقلاب و بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران. تهران:موسسه تنظيمنشر آثار امام خمينی (ره).
سلیمانی، محمد(1389). نقش مساجد در صدر اسلام، فصلنامه معرفت، شماره 33.
شايگان، فريبا(1389).بررسي ويژگي‌هاي مساجد موفق موجود درجذب جوانان به نمازجماعت و مسجد. چكيده مقالات هجدهمين اجلاس سراسري نماز ، معاونت فرهنگ، آموزش و پژوهش ستاد اقامه نماز، تهران: انتشارات ستاد اقامه نماز.

شلبی، احمد(1361). تاریخ آموزش در اسلام.ترجمه محمدحسین ساکت. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، جلد 1، باب فضل المساجد و حرمت ها، ص 237، حدیث 713.
ضرابی، عبدالرضا(1379). نقش و عملکرد مسجد در تربیت. معرفت. شماره 33
فجری، محمد مهدی(1384)، جایگاه مسجد در نگاه امام خمینی رحمه الله، مجموعه مقالات پنجمین کنگره بین المللی مساجد، قم: ثقلین.
فراهتی، عباسعلی، مسجد نخستین پایگاه عبادی سیاسی، ماهنامه مسجد شماره ١٨: ٢٣ -٢٤.
محمدی، محسن(1387). آثار گوناگون مسجد. قم : موسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان.
محمدی، محسن(1391). حضور زنان در مسجد، فرصت مناسبی برای بهره گیری معنوی از این جایگاه مقدس. پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز رسیدگی به امور مساجد.
موظف رستمی، محمدعلی،(1381). آیین مسجد، چاپ اول، تهران: نشر گویه.
نقی زاده، محمد(1378). مسجد: کالبد مسلط بر مجتمع اسلامی. مجموعه مقالات همایش معماری مسجد: گذشته، حال، آینده. تهران: دانشگاه هنر.
یازرلو، محسن. ابراهیمی،عبدالحمید.عباسی،رسول (1392).تدوین الگویی از عوامل مؤثر بر رضایت نمازگزاران از مساجد و رابطه آن با وفاداری، چاپ 1392،دوره 11، شماره 3.

سایت ها و پایگاه های اینترنتی:

نرم افزار آیه های انقلاب، مجموعه بیانات امام خمینی ره و امام خامنه ای مد ظله العالی، موسسه بشارت.

نرم افزار صحیفه نور، نسخه 3، موسسه تنظیم و نشر آثار امام(ره).

[1] – کارشناسی تکنولوژی نرم افزار

[2] کارشناس ارشد جامعه شناسی zarean.ahmad@chmail.ir

[3] پیام مقام معظم رهبری به بیست و دومین اجالس سراسری نماز، 13/6/1392.

[4] پیام مقام معظم رهبری به بیستمین اجالس سراسری نماز،19/7/1390.

[5] بیانات در دیدار علما، طلاب و اقشار مختلف مردم شهر مقدس قم به مناسبت سالروز 19 دی ماه 19/10/1375

[6] خطبه هاى نماز عید سعید فطر29/6/1386.

[7] نک: امام خمینی، چهل حدیث، ح ۲۷، عبادت و حضور قلب.

[8] در بارة كتابخانه هاي مساجد، رك. سباعي، 1373- الف (اين كتاب با نام «نقش كتابخانه هاي مساجد در فرهنگ و تمدن اسلامي» نيز توسط علي شكوئي ترجمه و توسط سازمان مدارك فرهنگي انقلاب اسلامي در همان سال 1373 منتشر شده است)؛ در زمينة كتابخانه هاي مساجد ايران نيز رك. كريميان سردشتي، 1378ش.

[9] صحیفه امام، ج12، ص: 500.

[10] بیانات در دیدار علما، طالب و اقشار مختلف مردم شهر مقدس قم به مناسبت سالروز 19 دی ماه 1375/10/19.

[11] پیام به نوزدهمین اجالس سراسرى نماز1389 /07 /20.

[12] صحیفه امام، ج12، ص: 501.

[13] سخنرانى در دیدار با مسئولان دفاتر نهضت سوادآموزى، رئیس و جمعى از مسئولان ادارات شهربانى، جمعى از ناظران و اعضاى هیئت نظارت شوراى نگهبان و هیئت اجرایى در انتخابات مجلس خبرگان و مسئولان وزارت كشور، به همراه گروهى از مردم استان لرستان و شهرهاى آبادان، لاهیجان و شوشتر1369 /07 /04.

[14] سخنرانی در دیدار با جمعی از روحانیون، ائمۀ جماعات و وعاظ نقاط مختلف كشور، در آستانۀ ماه مبارك رمضان 1369/12/22.

[15] پیام به مناسبت گردهمایی سالیانۀ نماز در شیراز 1373/06/10.

[16] L, Humanisme de L, Islam

[17] روح الله الموسوی الخمینی، صحیفه نور، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1370، ج 18، ص 67

[18] Encyclopedia of Islam; (New Edition), (EI2 ). v6, Leiden: Brill, “Masdjid”.

[19] صحیفه امام، ج9، ص: 89.

[20] صحیفه امام، ج4، ص: 4

[21] صحیفه امام، ج7، ص: 65 نقش اسلام در پیروزى مسلمانها- رهنمودهایى به هیئت نمایندگى عربستان.

[22] بیانات در دیدار علما و روحانیون و مبلغان در آستانۀ ماه محرم الحرام 1378/01/23

[23] صحیفه امام، ج7، ص: 65 نقش اسالم در پیروزى مسلمانها- رهنمودهایى به هیئت نمایندگى عربستان.

[24] بیانات در دیدار علما و روحانیون كرمان 1384/02/11.

[25] صحیفه امام، ج13، ص: 275.